พระธาตุดุม.....ในอีกมุมมอง 

ผมสงสัยมานานแล้วว่า....ทำไมพระธาตุดุม (ปราสาทขอม) ที่อำเภอเมืองสกลนครจึงมีรูปร่างแปลกไปจากพระธาตุองค์อื่นๆในจังหวัดสกลนคร แถมยังใช้วัสดุก่อสร้างส่วนใหญ่ของตัวห้องเป็น "อิฐเผา" และเสริมด้วยหินทรายกับศิลาแลงในบางส่วน   

         

          ผมพยายามหาหนังสือและข้อมูลจากหลายแหล่งมาอ่านก็ยังไม่มีใครวิจารณ์ในประเด็นนี้ ในฐานะที่เป็น "นักพิภพวิทยา" ซึ่งมองมนุษยชาติในแง่มุมที่หลากหลายโดยผสมผสานระหว่างแขนงวิชาต่างๆตั้งแต่จุลชีวันยันต่างดาว จึงจำเป็นต้องออกมาวิเคราะห์ในมุมมองใหม่ เป็นที่ทราบโดยทั่วไปว่าเวลานักโบราณคดีให้ความเห็นเกี่ยวกับความเป็นมาของโบราณสถานต่างๆ ท่านเหล่านั้นมักไม่ได้ฟันธงตรงๆแต่ใช้วิธีพูดแบบกึ่งแทงกั้ก เช่น คาดว่า น่าจะ เชื่อว่า สัณนิษฐานว่า มีความเห็นว่า อาจเป็นไปได้ว่า ผู้รู้กล่าวว่า ฯลฯ เนื่องจากท่านก็ไม่ได้เกิดในยุคนั้น ไม่ได้เห็นเหตุการณ์ด้วยตาตนเอง ไม่มีผู้ใดเป็นประจักษ์พยาน จึงจำเป็นต้องใช้วิธีประมวลและศึกษาข้อมูลตามหลักวิชาการที่น่าจะสอดคล้องแล้วมาสร้างบทสรุปที่ "เชื่อว่าเป็นไปได้"  ผมเองไม่เคยเรียนวิชาโบราณคดีแต่ก็อาศัยความรู้ทางวิทยาศาสตร์และเทคนิคการหาข้อมูลแบบพนักงานสอบสวนที่ต้องทำสำนวนส่งอัยการ เริ่มต้นจากการตั้งสมมุติฐานแล้วไปหาข้อมูลทั้งเรื่องราวและวัตถุพยานมาประมวลว่า "เป็นไปได้ไม้" ส่วนจะถูกหรือผิดให้เป็นดุลพินิจของท่านผู้อ่าน

           จากประสบการณ์ที่ผ่านการทำงาน ดูงาน ฝึกอบรม ในประเทศต่างๆสามสิบประเทศ ได้พบปะพูดคุยกับนักวิชาการที่รู้เรื่องโบราณคดีหลายคน ท่านเหล่านั้นพูดตรงกันว่า "ห้ามเถียงกันในเรื่องประวัติศาสตร์" ทุกคนมีสิทธิให้ความเห็นและมุมมอง ไม่งั้นจะต้องต่อยปากกันแตกไปข้างนึง สามสิบปีที่แล้วผมอยู่ที่ประเทศอิสราเอลดินแดนแห่งพระคำภีร์ไบเบิ้ล มีโอกาสพูดคุยกับนักโบราณคดีหลายคนที่กรุงเยรูซาเลม ทุกคนยอมรับว่า "สรุปความเห็นตามวัตถุพยาน และเรื่องราวที่ประมวลจากจารึก หรือบันทึกเท่าที่ค้นพบ" หากได้ข้อมูลใหม่หรือค้นพบหลักฐานใหม่ก็สามารถเปลี่ยนข้อสรุปใหม่ได้....ไม่ว่ากันครับ

            พระธาตุดุม (ปราสาทขอม) ในมุมมองของผม 

           1.ยังไม่มีข้อมูลว่าปราสาทหลังนี้มีชื่อจริงๆว่าอะไร ชื่อพระธาตุดุม มาจากนิทาน "ดุมล้อเกวียน" มาหักตรงนี้พอดี เช่นเดียวกับปราสาทขอมจำนวนมากที่ได้ชื่อใหม่ตามเรื่องราวในตำนาน นิทานพื้นบ้าน หรือตั้งชื่อตามสถานที่ในปัจจุบัน นักโบราณคดีเองก็ไม่รู้เหมือนกันว่าปราสาทหลังนี้หรือปราสาทหลังนั้นมีชื่อจริงๆว่าอะไร เพราะหลายแห่งไม่มีการบันทึกไว้อย่างเป็นเรื่องเป็นราว หรือไม่ก็ตั้งชื่อตามความนิยมในยุคปัจจุบัน เช่น ปราสาทนครวัด เป็นชื่อใหม่เนื่องจากมีการนำพระพุทธรูปเข้าไปไว้ในนั้นมากมายจนดูเหมือนว่าเป็นวัด แต่ความจริงปราสาทหลังนี้สร้างตามความเชื่อของศาสนาฮินดูสมัยพระเจ้าสุริยะวรมันที่ 2

           2.ปราสาทหลังนี้ดูแล้วน่าจะเก่าแก่กว่าปราสาทหลังอื่นๆในจังหวัดสกลนคร ด้วยเหตุผลของรูปร่าง และวัสดุก่อสร้างที่เป็นอิฐเผา เนื่องจากในยุคทวาราวดีและอาณาจักรขอมตอนต้นนิยมใช้วัสดุอิฐเผา เช่นปราสาทวัดภู ที่จำปาสัก สปป.ลาว ปราสาทพระโค ที่ตำบลโรโล่ย เสียมราช ประเทศกัมพูชา

 

ปราสาทวัดภูที่แขวงจำปาสัก สปป.ลาว ก่อสร้างในยุคอาณาจักรเจนละ (Pre-Angkor) ก่อนสมัยอาณาจักรขอม จึงใช้วัสดุอิฐเผาเป็นหลักแต่ต่อมาถูกดัดแปลงเพิ่มเติมในยุคขอมเรืองอำนาจจึงมีหินทรายและศิลาแลงเข้ามาเสริม

 

ภาพนี้เปรียบเทียบให้เห็นชัดเจนถึงการดัดแปลงและก่อสร้างเพิ่มเติมของปราสาทวัดภูดั่งเดิมจากอิฐเผาเป็นหินทราย  

 

ปราสาทพระโคสร้างในยุคต้นๆของอาณาจักรขอมใช้อิฐเผาเป็นหลักและเสริมด้วยหินทรายตรงขอบประตู หน้าต่าง ทับหลัง บันได และรูปสลักต่างๆ

 

ปราสาทพระโค ที่ตำบลโรเล่ย เมืองเสียมราช ประเทศกัมพูชา ก่อสร้างก่อนอาณาจักรขอม ก็ใช้อิฐเผาเป็นหลัก

 

เปรียบเทียบรูปร่างปราสาทในยุคก่อนอาณาจักรขอมกับปราสาทดุมที่สกลนครมีรูปร่างคล้ายกัน

 

เปรียบเทียบรูปร่างระหว่างปราสาทดุม กับปราสาทในยุคเริ่มต้นอาณาจักรขอม มีความคล้ายคลึงกันมาก

 

เปรียบเทียบระหว่างปราสาทดุม กับปราสาทพระโค มีส่วนคล้ายกันมากที่รูปทรงและวัสดุอิฐเผา อีกทั้งปราสาทดุมจริงๆเป็นปรางค์สามยอด (หายไปเหลือแต่ฐาน 2 ยอด) 

 

เปรียบรูปลักษณ์และวัสดุ "อิฐเผา" ระหว่างปราสาทพระโค ที่นอกเมืองเสียมราช ประเทศกัมพูชา กับพระธาตุดุม สกลนคร ประเทศไทย

 

 

ปราสาทโลเล้ย (Prasat Rolei) นอกเมืองเสียมราช ประเทศกัมพูชา เป็นปราสาทที่ก่อสร้างในยุคต้นๆของอาณาจักรขอมใช้วัสดุ "อิฐเผา" ส่วนหินทรายใช้เฉพาะที่เป็นขอบประตูและทับหลัง

 

 

พระธาตุดุมใช้วัสดุส่วนใหญ่เป็น "อิฐเผา" ส่วนหินทรายใช้เป็นทับหลัง และศิลาแลงเป็นฐานราก 

 

 

พระธาตุดุมมีรูปร่างคล้ายปราสาทภูมิโปน ที่จังหวัดสุริรทร์ซึ่งเป็นปราสาทขอมเก่าแก่ที่สุดในประเทศไทย 

 

          3.หรือว่าเป็นศาสนสถานดั่งเดิมในยุคทวาราวดี แล้วต่อมาถูกดัดแปลงเป็นปราสาทฮินดูในยุคขอมเรืองอำนาจ ดินแดนในแถบอีสานตอนบนเป็นอาณาจักรทวาราวดีมาก่อนตั้งแต่พุทธศตวรรษ ที่ 11 และพอมาถึงพุทธศตวรรษ ที่ 15 ดินแดนแถบนี้ก็ตกอยู่ในอิทธิพลของอาณาจักรขอม โบราณสถานหลายแห่งมีหลักฐานการทับซ้อนระหว่างศิลปะทวาราวดีกับศิลปะขอม

 

 

 

 

 

สิ่งก่อสร้างในยุคทวาราวดีล้วนก่อสร้างด้วยอิฐเผาเพราะได้รับอิทธิพลจากอินเดีย

 

           เปรียบเทียบระหว่างภาพถ่ายเมื่อร้อยปีที่แล้วกับปัจจุบัน

                เมื่อครั้งที่กรมพระยาดำรงราชานุภาพเสด็จมาตรวจราชการที่จังหวัดสกลนครในเดือนมกราคม พ.ศ.2449 มีการถ่าพภาพโบราณสถานต่างๆไว้รวมทั้งปราสาทดุม (พระธาตุดุม) ภาพเหล่านี้เก็บรักษาไว้ที่หอจดหมายเหตุแห่งชาติ กรุงเทพฯ ได้ดูภาพดังกล่าวแล้วพบว่าบางส่วนขององค์พระธาตุไม่ได้อยู่ที่เดิม อาจเป็นไปได้ว่าเมื่อคราวที่กรมศิลปากรเข้าทำการบูรณะได้นำโบราณวัตถุบางส่วนไปตั้งแสดงที่พิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติที่จังหวัดขอนแก่น 

 

ภาพสลักบนหน้าจั่ว (มองไม่ชัดว่าเป็นภาพอะไร) ไม่ปรากฏเห็นในปัจจุบัน

 

ได้ทำภาพเชิงซ้อนให้เห็นว่าถ้าทุกอย่างเหมือนกับเมื่อร้อยกว่าปีที่แล้วจะมีรูปร่างหน้าตาอย่างไร

 

เปรียบเทียบลักษณะรูปร่างของ "ฐานโยนี" ระหว่างของพระธาตุดุม กับอีกสามแห่งพบว่าไม่เหมือนกันจึงสัญณิฐานว่าน่าจะเป็นคนละสมัย 

 

       จากปราสาทขอมฮินดู ถูกดัดแปลงเป็นวัดพุทธในยุคล้านช้าง

          เป็นไปได้ครับว่าปราสาทหลังนี้ถูกดัดแปลงให้เป็นวัดในยุคล้านช้างเพราะมีจารึก "ภาษาไทยน้อย" ซึ่งนิยมใช้ในยุคล้านช้างระบุว่ามีการมอบที่ดินเพื่อการสร้างวัด ดังนั้นองค์ประกอบของปราสาทที่เป็นสัญลักษณ์ฮินดูน่าจะถูกดัดแปลง เช่น นำฐานโยนีออกไปไว้ข้างนอกตัวปราสาท (ศิวะลึงค์หายไปแล้ว) และนำพระพุทธรูปมาตั้งแทน ปิดท่อโสมสูตรหรือรื้อทิ้งไม่ให้เห็นร่องรอย  

 

ฐานโยนีถูกนำออกมาไว้ข้างนอกตัวปราสาท และนำพระพุทธรูปไปตั้งแทน

 

จารึกแท่งหินทรายภาษาไทยน้อยที่กล่าวถึงการมอบที่ดินเพื่อสร้างวัด

 

           สรุป

           จากมุมมองและข้อมูลดังข้างต้น ผมมีความเห็นว่า "พระธาตุดุม" น่าจะมีอายุเก่าแก่กว่าที่เราเคยทราบ และอาจจะเป็นปราสาทหลังแรกในจังหวัดสกลนครก็ได้