หนองหารหลวง "เมืองหน้าด่าน" จุดยุทธศาสตร์สำคัญเผชิญหน้ากับอาณาจักรจาม โดยมีเมืองหนองหารน้อยเป็นตัวเสริมกำลัง

          สงสัยมานานแล้วครับว่าทำไมเมือง "หนองหารหลวง" หรือสกลนครในปัจจุบันจึงมี "คูเมือง" ล้อมรอบอย่างมั่นคงต่างกับเมืองขอมอื่นๆในภาคอีสานตอนล่างซึ่งมีเพียงปราสาทและชุมชน "แต่ไม่มีคูเมือง" หรือหากมีคูเมืองก็ไม่เด่นชัดหรือมั่นคงเท่ากับหนองหารหลวง ห่างออกไป 113 กม.ทางทิศตะวันตกมีเมือง "หนองหารน้อย" (หนองหาน) ปัจจุบันเป็นอำเภอหนองหาน จังหวัดอุดรธานี ก็มีคูเมืองแบบเดียวกันทั้งสองจึงเป็นเสมือนเมืองคู่แฝด เมื่อพิจารณาข้อมูลเกี่ยวกับการสร้างเมืองในอดีตจะพบว่าเมืองต่างๆทั่วโลกที่มีกำแพง หรือคูเมืองล้อมรอบอย่างแน่นหนา มักจะมีศึกสงครามอยู่เนืองๆจึงจำเป็นต้องสร้างกำแพงไว้ป้องกันตัวเมื่อข้าศึกเข้าประชิด ขณะเดียวกันเมื่อพิจารณาสถานที่ตั้งทางภูมิศาสตร์ของเมืองหนองหารหลวงจะเห็นได้ว่าอยู่ไม่ไกลจากดินแดนอิทธิพลของอาณาจักรจามซึ่งเป็นศัตรูถาวรกับอาณาจักรขอม เรียกว่าคู่นี้เป็นมวยประเภท "ไฟต์บังคับ" ไม่ใครก็ใครต้องแพ้หรือชนะไปข้างหนึ่ง

 

      "หนองหารหลวง" ยุทธศาสตร์การป้องกันเมืองหลวงจากชายแดนด้านเหนือ

          พิจารณาจากแผนที่อาณาจักรขอมจะเห็นว่า "เมืองสกล" ตั้งอยู่ชายแดนทิศเหนือห่างจากเมืองหลวง 400 กว่ากิโลเมตรและใกล้กับชายแดนอาณาจักรจาม ในทางยุทธศาสตร์การสงครามจำเป็นต้องมีเมืองหลักและกำลังทหารที่เข้มแข็งตรึงอยู่ที่นั่นเพื่อไม่ให้กองทัพจามรุกล้ำเข้ามาด้านเหนือ ขณะเดียวกันก็มีเมืองหนองหารน้อยเป็นคู่แฝดที่สามารถผนึกกำลังกันได้อย่างทันท่วงที ดังนั้นลักษณะการสร้างเมืองทั้งคู่จึงต้องมีกำแพงและคูเมืองที่มั่นคง ขณะเดียวกันเมื่อพิจารณาจากถนนโบราณในยุคนั้นจะเห็นว่ามีการเชื่อมโยงระหว่างเมืองใหญ่และชุมชนต่างๆในภาคอีสาน อีกทั้งบันทึกของกรมพระยาดำรงราชานุภาพเมื่อคราวเสด็จมาตรวจราชการที่จังหวัดสกลนครเมื่อวันที่ 15 มกราคม พ.ศ.2449 ก็กล่าวถึง "ถนนขอม" ระหว่างตัวเมืองโบราณสกลนครไปยังปราสาทนารายณ์เจงเวง 

 

  

ถ้าลากเส้นผ่านที่ตั้งปราสาทต่างๆในภาคอีสานจะพบว่านี่คือเส้นทางคมนาคม (ถนน) ในยุคขอมเรืองอำนาจ

 

แผนที่แสดงอาณาจักรขอมและอาณาจักรจาม จุดสีแดงคือ "เมืองสกล" จุดสีขาวคือ "เมืองหลวง" 

 

ภาพถ่ายทางอากาศ พ.ศ.2489 แสดงให้เห็นเมืองโบราณ "หนองหารหลวง" มีคูเมืองสองชั้นอย่างแน่นหนา

 

 

ภาพถ่ายทางอากาศ พ.ศ.2489 เมืองหนองหารน้อย จ.อุดรธานี มีคูเมืองเป็นรูปสี่เหลี่ยมเหมือนหนองหารหลวง

 

เมืองหนองหารน้อย (Ancient Nong Han Noi) อยู่ทางทิศตะวันตกของหนองหารหลวง (Ancient Sakon) ด้วยระยะทาง 113 กม.

 

ภาพสลักที่ปราสาทนารายณ์เจงเวง อ.เมืองสกลนคร มีการเดินทัพด้วยกองกำลังติดอาวุธก็แสดงว่าต้องมีหน่วยทหารตั้งอยู่ที่เมืองนี้

 

       สะหวันนะเขตเคยเป็นส่วนหนึ่งของอาณาจักรจาม 

                   จากการศึกษาประวัติศาสตร์ของเมือง "สะหวันนะเขต" ในเว้ปไซด์การท่องเที่ยวของ สปป.ลาว พบว่าช่วงคริสต์ศตวรรษ ที่ 7 - 10 (600 - 999 AD) ดินแดนแถบนี้อยู่ภายใต้อิทธิพลของอาณาจักรจาม โดยมีพระธาตุอิงฮังเป็นหลักฐาน และเปลี่ยนเป็นอิทธิพลของอาณาจักรขอมระหว่างคริสต์ศตวรรษที่ 11 - 13 (1000 - 1299 AD) ตามด้วยอาณาจักรล้านช้างในคริสต์ศตวรรษที่ 14 (1300 AD) ชื่อสะหวันนะเขตมาจากภาษาบาลีโบราณมีความหมายว่า "แผ่นดินทอง" (Land of gold)  

 

เมืองสะหวันนะเขตมีโบราณจากยุคอาณาจักรจามคือ "พระธาตุอิงฮัง" และยุคขอมเรืองอำนาจคือ "เฮือนหิน"  

 

 

 

 

 

 

แผนที่แสดงอาณาจักรขอมและอาณาจักรจามโดยมีเมืองหนองหารหลวงเป็นหน้าด่าน

 

          ภาพถ่ายทางอากาศของตัวเมืองสกลนครที่ริมหนองหาร เมื่อปี พ.ศ.2489 และ พ.ศ.2497 แสดงให้เห็นชัดเจนว่ามีคูเมืองที่มั่นคงขนาด 1.7 กิโลเมตร x 1.7 กิโลเมตร คิดเป็นเนื้อที่ประมาณ 1,800 ไร่ โดยมีปราสาทเชิงชุม (พระธาตุเชิงชุม) เป็นศูนย์กลาง และมี "บาราย" (สระพังทอง) เป็นสัญลักษณ์ของทะเลศักดิ์สิทธิ์ตามความเชื่อของศาสนาฮินดูและพุทธนิกายมหายาน 

 

 

       อิทธิพลของอาณาจักรจามจ่ออยู่แค่คอหอย

          จากหลักฐานทางโบราณคดียืนยันว่าอิทธิพลของอาณาจักรจามเข้ามาถึงอำเภอธาตุพนม รวมทั้งเมืองสะหวันนะเขตตรงข้ามกับจังหวัดมุกดาหาร ดังนั้นอาณาจักรขอมจึงอยู่นิ่งเฉยไม่ได้ต้องมีเมืองหน้าด่านเอาไว้ตั้งยัน เมืองหนองหารหลวงสกลนครเป็นจุดยุทธศาสตร์ที่สำคัญยิ่งในดินแดนตอนเหนือของอาณาจักร หากกองทัพจามสามารถยึดดินแดนแถวนี้ได้หมดจะทำให้เมืองต่างๆของอาณาจักรขอมที่อยู่ในเขตอีสานตอนกลางและตอนล่างตกอยู่ในภาวะเสียเปรียบตามยุทธวิธีของการรบ เช่นเดียวกันกับเมื่อครั้งพม่าจะเข้าตีกรุงศรีอยุธยาก็ต้องตีหัวเมืองทางเหนือ เช่น เมืองพิษณุโลกให้ได้เสียก่อน อนึ่ง ชื่อเมืองท่าแขกอาจมาจากคำว่า "แขกจาม" ก็ได้เพราะมีรูปร่างหน้าตาออกไปทางแขกอินเดียอย่างมาก 

 

 

ภาพสลักที่ปราสาทบายนสร้างในสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 แสดงกองทัพเรือของจามปะทะกับกองทัพเรือของขอม ในที่สุดกองทัพเรือของขอมสามารถเอาชนะได้อย่างเด็ดขาด

 

ภาพสลักแสดงการรบชนิดประชิดตัวระหว่างทหารราบของขอม (ตัดผมสั้นนุ่งผ้าเตี่ยว) กับทหารราบของจาม (ใส่หมวก) 

 

แผนที่แสดงอาณาจักรขอมและอาณาจักรจาม ซึ่งถ้าดูตามหลักยุทธศาสตร์อาณาจักรขอมต้องรักษาดินแดนภาคเหนือไว้ให้ดีเพื่อไม่ให้กองทัพจามปาตีโอบแบบ "แซนวิช" ทั้งเหนือและใต้

 

       หลักฐานทางโบราณคดียืนยันพบ "ศิลปะจาม" ที่พระธาตุพนมและแขวงคำม่วน

          ผู้เขียนต้องขอบคุณอย่างสูงต่อนักโบราณคดี ท่านอาจารย์ศรีศักดิ์ วัลลิโภดม คุณวลัยลักษณ์ ทรงศิริ และคุณรัชนีบูล ตังคณะสิงห์ ที่เขียนหนังสือชื่อ "เมืองหนองหารหลวง และ ภูพานมหาวนาสี" ในนามมูลนิธิเล็ก - ประไพ วิริยะพันธุ์ ซึ่งระบุชัดเจนว่ามีการพบศิลปะจามที่ฐานพระธาตุพนมและเมืองเซบั้งไฟ แขวงคำม่วน สปป.ลาว ซึ่งอยู่ฝั่งตรงกันข้ามแม่น้ำโขงกับจังหวัดนครพนม ทำให้มองเห็นได้ในเชิงประจักษ์ว่าดินแดนแถบนี้เคยอยู่ในอิทธิพลของอาณาจักรจาม 

 

โบราณวัตถุศิลปะจามปาพบที่เมืองเซบั่งไฟ แขวงคำม่วน ตรงข้ามกับอำเภอธาตุพนม ยืนยันถึงเขตอิทธิพลของจามเข้ามาจ่อชายแดนของเมืองหนองหารหลวง

 

ศิลปะจามปาพบที่แขวงคำม่วน สปป.ลาว (ตรงข้ามกับจังหวัดนครพนม) และพบที่ฐานเดิมของพระธาตุพนม 

 

 

 

หนังสือเล่มนี้เขียนโดยนักโบราณคดีชื่อดัง ยืนยันว่ามีศิลปะจามอยู่ที่เซบั้งไฟและฐานเดิมของพระธาตุพนม

 

 

 

จากหลักฐานทางโบราณคดีที่พบใต้ฐานของพระธาตุพนม เป็นแท่งหิน "ท่อโสมสูตร" ของน้ำศักดิ์สิทธิ์ในพิธีกรรมทางศาสนาฮินดู ซึ่งเป็นศาสนาหลักของอาณาจักรจาม

 

       พระธาตุอิงฮังอีกหนึ่งหลักฐานอิทธิพลอาณาจักรจามที่เมืองสะหวันนะเขต

          ท่านที่ไปเที่ยวเมืองสะหวันนะเขต สปป.ลาว ซึ่งอยู่ฝั่งแม่น้ำโขงตรงกันข้ามกับจังหวัดมุกดาหาร ควรต้องไปเยี่ยมชม "พระธาตุอิงฮัง" มองเผินๆก็เหมือนพระธาตุศิลปะล้านช้างทั่วๆไปแต่เมื่อวิเคราะห์ให้ละเอียดจะพบว่าต้นแบบที่แท้จริงคือปราสาทศิลปะจามแต่ถูกดัดแปลงในยุคอาณาจักรล้านช้าง

 

 

 

 

ศิลปะจามที่พระธาตุอิงฮัง แขวงสะหวันนะเขต สปป.ลาว

 

ศิลปะที่ "พระธาตุอิงฮัง" เมืองสะหวันนะเขต สปป.ลาว ตรงข้ามกับจังหวัดมุกดาหาร มองแผลบเดียวก็รู้ว่าเป็นของจามเพราะหลายภาพมีการส่อถึงการร่วมเพศแบบพิศดารซึ่งศิลปะขอมไม่เคยมีเรื่องแบบนี้

 

เว้ปไซด์ของการท่องเที่ยว สปป.ลาว ระบุว่าเมืองสะหวันนะเขตเคยอยู่ภายใต้อิทธิพลอาณาจักรจาม ในช่วงคริตศวรรษที่ 7 - 10 และต่อด้วยอิทธิพลของอาณาจักรขอมในคริตศตวรรษที่ 13 

 

       ผศ.ดร.สพสันติ์ เพชรคำ อาจารย์คณะมนุษย์ศาสตร์และสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยราชภัฏสกลนคร กล่าวถึงความเชื่อมโยงระหว่างอิทธิพลของอาณาจักรจามที่มีต่อพระธาตุพนม

           วันที่ 22 เมษายน 2562 ท่าน ผศ.ดร.สพสันติ์ เพชรคำ ได้นำนักวิจัยไปชมโบราณสถานของอาณาจักรจามที่เวียดนามและโพ้สลง facebook ว่าอิทธิพลของศิลปะจามน่าจะเกี่ยวข้องกับการก่อสร้างพระธาตุพนม จึงเป็นอีกหนึ่งข้อมูลที่สนับสนุนบทความนี้

 

 

 

 

 

 

       สรุป

          จากหลักฐานทางโบราณคดีที่พบในจังหวัดนครพนม แขวงคำม่วน และแขวงสะหวันนะเขต จึงทำให้เชื่อได้ว่าเมืองหนองหารหลวงต้องถูกสร้างขึ้นเพื่อตั้งรับกับอิทธิพลจาม โดยมีเมืองหนองหารน้อยเป็นตัวเสริมกำลังอยู่ทางทิศตะวันตก ตามหลักยุทธศาสตณ์การสงครามในสมัยนั้น มิน่าเล่าเมืองหนองหารหลวงและหนองหารน้อยจึงต้องมี "คูเมือง" ล้อมรอบอย่างมั่นคง ผิดจากเมืองต่างๆของอาณาจักรขอมที่อยู่ตอนกลางและตอนใต้ของภาคอีสาน และยิ่งมีการสร้าง "ปราสาทภูเพ็ก" ซึ่งค้นพบแล้วว่าไม่ใช่มีเพียงปราสาทโดดๆเพียงหลังเดียวแต่ที่นั่นเป็นชุมชนที่อยู่บนภูเขา (เพียงแต่สร้างไม่เสร็จเพราะอาณาจักรล่มสลายเสียก่อน) เหมาะแก่การตั้งมั่นรับมือเป็น "แผนสอง" หากเมืองหนองหารหลวงถูกตีแตก

            แม้ว่าในยุคที่ขอมเรืองอำนาจเหนือดินแดนหนองหารหลวงเป็นช่วงที่อาณาจักรจามได้หมดอำนาจจากดินแดนสะหวันนะเขตไปแล้ว แต่เรื่องแบบนี้ไม่เข้าใครออกใครเพราะคนพื้นเมืองที่อาณาจักรจามใข่ทิ้งไว้ก็มีไม่น้อย วันดีคืนดีคนท้องถิ่นเหล่านั้นอาจจะเปลี่ยนใจไปเข้าข้างอาณาจักรจามหรือทำตัวเป็นสายลับส่งข่าวให้อาณาจักรจามรู้จุดอ่อนของกองกำลังขอมในดินแดนหนองหารหลวงก็ได้ ดังนั้นเพื่อให้มั่นใจว่าสิ่งเหล่านี้ต้องไม่เกิดขึ้น เมืองหนองหารหลวงจึงต้องทำหน้าที่ "ปราการหน้าด่านที่มั่นคง" ถ้าเป็นภาษาปัจจุบันเราใช้คำว่า "บริหารความเสี่ยง" ประวัติศาสตร์ของมนุษยชาติได้บันทึกเรื่องราวของการหักหลังทางการเมืองหรือการตีสองหน้าเอาไว้เยอะแล้ว และยิ่งเมืองหลวงที่นครอังกอร์เคยถูกกองทัพเรือของอาณาจักรจามบุกเข้ายึดแบบสายฟ้าแลบมาแล้ว กว่าพระชัยวรมันที่ 7 จะยึดอำนาจคืนมาได้พระองค์ก็ต้องเสียไพล่พลไปเยอะ

 

 

           ปราสาทขอม (เฮือนหิน) และพระธาตุอิงฮัง มรดกของอาณาจักรจาม ยังคงตั้งตระหง่านอยู่ที่แขวงสะหวันนะเขต สปป.ลาว เพื่อยืนยันว่าดินแดนแห่งนี้เคยเป็นสมบัติผลัดกันชมระหว่างอาณาจักรจามกับอาณาจักรขอม อย่างไรก็ตามเมื่อตกมาถึงยุคปัจจุบันทั้งสองฝ่ายก็กลายเป็นอดีตไปหมดสิ้นสมดังคำกล่าวของพุทธองค์ที่ว่า ......... ทุกอย่างล้วนอนิจจัง .......สาธุ